Agasallo de Nadal:
O VERSO ATLÁNTICO DESEMBOCA NO MEDITERRÁNEO
UNA PORTA OBERTA A L’ALTRE MAR DE ÀNGEL MIFSUD
O saudosismo de Teixeira de Pascoaes alenta no verso catalán de Mifsud reflectindo unha melancolía, malia a todo, vitalista. O mar é vida.
A escolma poética Una porta oberta a l’altre mar é un agasallo para si mesmo e para o amigo Vicent Conca cando fora inxustamente encarcerado por causa da súa ideoloxía.
Hai a morriña de liberdade que Pessoa ve nas ás dos paxaros («Porque ter asas simboliza / A liberdade / Que a vida nega e a alma precisa?»). Hai o anhelo dunha terra libre, lonxe da «longa noite de pedra» expresada por Celso Emilio Ferreiro. Unha terra libre que poida ser na propia herdanza da lingua e da paisaxe.
Àngel, nos comentarios finais da antoloxía, pregúntase: «¿Què mou el poeta [Teixeira de Pascoaes] a sentir-se reflexat en el bosc esdevingut cendra?». Unha metáfora certamente polisémica, tanto no humano como no político. Quizais porque só na unión, alén dos dualismos, abrolla a verdadeira e máis impactante poesía.
Mifsud non traduce a poesía galega e portuguesa, senón que comunga cos poetas irmáns. Entra nos seus versos como quen bica ao amado, á amada (que os bicos non teñen xénero), e unha empatía dinámica fai que da boca de Àngel nazan outros poemas. Ás veces xemelgos dos galegos e portugueses, ás veces irmáns, ás veces fillos, ás veces amantes…
Nas notas finais de Una porta oberta a l’altre mar escribe: «¡Quin terrible misteri que l’home sols estimi el que no té!».
Outra vez ecoa o motivo do agasallo que nos fai con esta antoloxía, a nós, seres incompletos en busca continua da liberdade.
Pero, ademais, tamén está a escisión entre o «ser» e o «ter». Amamos o que non temos quizais porque aí se cifra o que somos: esa identidade múltiple que é puzle feito con anacos de outros, das relacións imprescindibles co «ti», sempre en prosopoea. O «ti» creado polas palabras. O «ti» da amizade e do amor. O «ti» da identificación coa natureza, coa paisaxe, coas árbores, co reino (sen reis) vexetal, animal e mineral, coa república dos seres arelantes e vulnerables.
O primeiro poeta en galego de Galiza nesta antoloxía. E digo en galego de Galiza porque, segundo a miña opinión e a de algunhas amizades do ámbito da filoloxía, o galego culto é aquela lingua que se protexe e mantén no Estado de Portugal, onde recibe o nome de portugués. O galego de Galiza, sometido a unha férrea e longa castelanización, foi perdendo sons e verbas polo camiño escuro da nosa historia para achegarse ao castelán.
Pois ben, o primeiro poeta en galego de Una porta oberta a l’altre mar é Luis Pimentel (1895-1958), un médico «que nasqué, visqué i morí a Lugo i que és, per tant, un clar exemple de l’oblit en què han nedat els literats d’aquell poble. En vida d’ell, la seva obra només fou coneguda per un grup d’amics; un cop mort, el 1958, apareix el llibre de poemes en gallec Sombra do aire na herba. I l’any següent un altre en castellà, millor dit, la versió castellana d’un quadern de poemes en gallec que es perdé l’any 1936, quan anava a editar-se, de resultes del saqueig de l’editorial NÓS. Es va titular Barco sin luces.
Velaí a denuncia que delata a solidariedade entre escritores de linguas minorizadas e países colonizados.
Cando tiven a sorte de coñecer a Àngel Mifsud, invitado por Josefina Salord a cear na súa casa de Ciutadella de Menorca, con motivo dunha das miñas viaxes aos actos do Premi Born de Teatre, foi precisamente de Pimentel de quen máis falamos, porque ambos eramos admiradores da súa breve pero intensa obra.
Lembro que Àngel sacou o tema e citou o poema «Cunetas», un dos máis impresionantes sobre a barbarie fascista que eu teña lido.
Sen alusións directas a ideoloxías nin á política, Àngel, Josefina e máis eu, falabamos no mesmo idioma a través da citación de poemas e desa dimensión iluminadora dos mesmos para fender as tebras. Àngel e Josefina paralavem salat de ses Illes e eu no meu català de neofalante, alumno de dicción doutros dous poetas: Rosa-Victòria Gras e Lluis Solà, de cuxo coñecemento e amizade me gabo.
Entre os versos e os deliciosos manxares típicos de Menorca fomos establecendo pontes e abrindo esoutra porta entre o Atlántico e o Mediterráneo. Josefina Salord estivera en Cangas do Morrazo, na casa de Henrique Harguindey, escritor e tradutor de literatura dramática en lingua francesa e italiana ao galego, colaborador da Editorial Laiovento e da Revista Galega de Teatro. Ao mellor é certo que non hai casualidades, o caso é que todo casa e fai casa entre as persoas con raíces fondas comprometidas coa diversidade cultural e nesa velada púideno corroborar.
Por Una porta oberta a l’altre mar navega a poesía mariña de Manuel Antonio, de quen recolle o poema «Sos» debruzándose nese navío que fica parado por falta de vento. E, de novo, captamos esa fonda coherencia que fai de toda a antoloxía un só poema sobre a soidade e as arelas de navegar cara a horizontes de plenitude individual e social dos pobos sometidos. Hoxe tamén sometidos por eses poderes que nos van recortando as ás para cinguirnos uniformes globalizadores que serven para aumentar os beneficios das multinacionais sen repercutir na felicidade das persoas nin no seu benestar existencial.
«En una nit sense vent, el veler ha quedat immòbil, inútil, i la situació és viscuda pel poeta com d’extrem abandó.
A l’inici del poema, els homes encara tenen la companyia del vaixell i del mar, però desapareixen el sol i el mar amb dues belles metàfores plenes de plasticitat («Roubáronnos…» Qui? Els déus? ¡Que ben aconseguit el sentit de no volgut, quasibé de tragèdia!). S’aturen després els vents, amb la qual cosa el vaixell queda anul·lat […]» di Mifsud.
Ademais de comentarios que denotan unha sensibilidade finísima achega breves análises que constitúen verdadeiros tesouros, por exemplo cando afirma, sobre «Sos» de Manuel Antonio: «Per més que me’l recito, no hi sé veure’n l’avantguardisme: no hi ha trencament de forma, els versos respecten la fluència sintàctica i narrativa, el to del poema és més aviat greu i sentimental – fins i tot esmenta la «saudade»! És clar que el lèxic tècnic (paquebote, coadrante…) degué donar en l’època una aurèola novedosa al poema, ja que escapa dels elements convencinals del paisatge; potser les metàfores ja no tenen els contorns difuminats, esvaïts, del «paisatgisme», sinó que impacten a la manera d’un roc que el poeta llancés («O paquebote esmaltado que cosía…» On s’és vist!)… però, per la resta… En tot cas, és un dels autors que fa estimar la poesia.»
Fascinante capacidade de síntese e de mesturar análise estilística con expresións exclamativas e sempre nun ton afastado do engolamento academicista, sempre próximo e humanísimo.
Comentarios atrevidos que eu non estou acostumado a escoitar e que nos sitúan ante unha persoa sen tabús, sen medos, respectuoso pero honesto e afastado de imposturas ou de eufemismos. Eis a xenerosidade de quen abre as portas, de quen se ispe e se expón, non como nun exercicio vacuo de exhibicionismo senón como nun exercicio de comunicación e de expresión desde a autenticidade e desde o risco.
Só desde aí se pode concibir que escriba: «Manuel Antonio era un «patriota», un «abertzale» […]»
Como Manuel Antonio, outro poeta de breve vida e breve obra pero de gran resonancia, escollido por Mifsud, é Luis Amado Carballo. Nesta altura «després d’haver vist Manuel Antonio parlant de «saudade» – ell que volia trencar amb el passat! – haurem de creure en un fons comú específic de cada poble, en un «esperit» propi que reneix d’una forma o altra en les diferents giragonses de la Història.»
Recuncamos nas paisaxes exentas de tópicos que xeran imaxes suxerentes desde a máis pura sinxeleza. «El paisatge, sempre dolç i suau, és lleument insinuat mitjançant imatges suggerents – i d’aquí el nom [poesía imaxinística] – Les estrofes senzilles, generalment de versos curts, i les rimes assonants, tan típiques de la poesia popular hispànica, contribueixen que els seus poemes siguin fets a mida del gust del poble humil, de la seva gent. Una gent que, paradoxalment, no surt gairebé mai en els seus paisatges, potser perquè Amado Carballo sap que no s’agrada ella mateixa i que en trencaria l’encant.»
Flipante! O coñecemento de Àngel da diglosia e do complexo de inferioridade que envelena a unha boa parte dos galegos, eses que desertaron da lingua dos seus antergos, eses que foxen a lume de carozo da aldea e do rural para instalarse nunha cidade de provincias descentrada e periférica, porque o centro é Madrid. Eses gobernos que deseñan planes para reducir ao máximo as diferenzas enriquecedoras da nosa cultura propia respecto ao afán do nacionalismo español que segue a reducirnos.
A xente que non se gusta ela mesma e que rompería a harmonía encantadora e a coherencia das imaxes que manan do ecosistema onde nacemos e vivimos é esa xente enaxenada que pensa que o de fóra sempre é mellor que o de dentro, esa xente que foi sistematicamente inducida ao auto-odio en función da súa lingua e da súa cultura. Non hai máis que ver esa acepción de «gallego» que ata hai dous días recollía o dicionario da Real Academia de la Lengua Española.
Porén, as reflexións coas que Àngel Mifsud acompaña a recreación dos poemas, nunca son ferintes nin irrespectuosas, aínda que resulten claras e certeiras. Nas súas letras sempre alborexa a comprensión fonda, a capacidade de viaxar a outras realidades existenciais como se fose a propia. Unha sinerxia máxica sen dúbida.
Con este artigo quero renderlle unha homenaxe a Àngel Mifsud e a todas aquelas persoas que constrúen, de xeito poético, a liberdade.
Con este artigo quero renderlle unha homenaxe ás linguas oficiais do Estado Español que son marxinadas e minorizadas.
Con este artigo quero alzar a voz en favor do catalán, do galego e do euskera, tamén do bable… en favor da diversidade lingüística e cultural enriquecedora.
Con este artigo quero pregar porque algún día as compañías de teatro de Galicia, de Catalunya ou de Euskadi poidan ir a actuar polo resto do Estado sen necesidade de traducir as súas linguas, porque do mesmo xeito que podemos facer un esforzo co English tamén o podemos facer coas linguas irmás, e porque no escenario a lingua é acción, a acción movemento… e aí non hai fronteiras.
Afonso Becerra de Becerreá.
